Form ve İşlev: Tasarımda Doğru ve Yanlışın İncelenmesi

Selam gençler;

Form arayışı hakkında konuşmak istiyorum çünkü ülkemizde en yanlış anlaşılan konulardan bir tanesi. Biz genelde bir objenin tasarımını tanımlarken güzel ve çirkin diye değil doğru ve yanlış olarak tanımlarız. Mesela çatalın uçlarının küt olması yanlıştır. Sivri olması doğrudur çünkü çatalın işlevi sivri uçlarını yiyeceklere batırıp yeme eylemine yardımcı olmaktır. Bir tasarımın doğru ve yanlışlığını belirleyen şey işlevini yerine getirip getirememesidir. Araba 4 tekerleklidir. 2 tekerleğini çıkartırsanız motorlu bisiklet olur. Demek ki arabanın tekerlerini arabadan çıkarmak yanlıştır. Bunları çok basit örnekler üzerinden anlatıyorum ama bir obje tasarlarken bunlar çokça zor kavramlar haline geliyor.

Ne demiştik? Bir tasarımın doğru ve yanlışlığı işlevini yerine getirip getirmemesiyle ölçülür. Genelde tasarım süreçlerinde işlev belirlenir ve form arayışına gidilip eskiz yapılır. Okullarda genellikle işlevselliği ön planda tutarız çünkü öğrencinin öğrenmesi gereken çok şey vardır ve önce objelerin işlevini öğrenmelidir ve akıllıca çözümler üretmelidir sonra ürettiği çözümleri hedef kitlesine pazarlamalıdır. İşte estetik algı tam olarak hedef kitleyle ilgilidir. Aslında estetik algının da işlevi, doğrusu, yanlışı vardır. Mesela arkadaşınla birlikte bir mağazaya gidip ayakkabı almak istiyorsunuz. Birinizin güzel dediği ayakkabıya biriniz çirkin diyor. Neye göre belirleniyor bu güzellik çirkinlik anlayışı o zaman? Rize'deki çay bardağı heykeline bile güzel diyen çıkar elbet ama sanat olmasına rağmen yanlıştır diyoruz neden? Lamborghini'ye çirkin diyen Ferrari'ye güzel diyor mesela. Tasarımla hiç alakası olmayan arkadaşlarımız aramızdaysa bir şeye güzel çirkin demeden önce şimdi söyleyeceklerimi unutmasınlar.

Estetik Algı ve Hedef Kitle

Güzellik çirkinlik kavramları tasarımcının objeleri pazarladığı kişiler tarafından kullanılır, tasarımcı kullanmaz çünkü tasarımcı belli bir kitleye güzel gelecek, belli bir kitleye çirkin gelecek tasarımı yapmayı bilir. Tasarımda belli kavramlar vardır bu kavramları oturtmanız uzun zaman alabilir. Sesli, sessiz, eğlenceli, ciddi, dinamik, durağan, çekici, itici, zarif, kaba gibi çoğaltılabilir. Mesela I-phone veya Ios işletim sistemi sessiz bir tasarımdır. Kendini belli etmesine gerek yoktur. O zaten parmakla gösterilendir. Karizmatiktir. Bunu nasıl başarmıştır? Köşelerindeki curvature yüzeyler ve bir adet tuşla. Gereksiz hiçbir şey eklemeden minimalliği kullanarak az konuşmuştur. Karizmatiktir çünkü nettir. Ios işletim sistemini anlamak kolaydır çünkü anlatılmak isteneni doğrudan anlatır.

Mesela Ferrari bir dişidir. Zariftir. Kıvrımlı hatları kalça gibi duran kelebek camının kenarından bagaj üstüne bağlanan yüzeyleri, çekik gözleri.. Lamborghini erkektir. Keskin hatları ile agresiftir. Korku salar. Çünkü çoğu yüzeyi keskindir. Keskinlik bıçağı anımsatır, bıçak tehlikelidir bu yüzden keskin yüzeyler agresiflikle çağrışır. Örnekler çoğaltılabilir. Kendi kendinize ne kadar örnek verip incelerseniz bu kavramlar o kadar iyi oturur. Çünkü ilişkilendirme antrenmanla olur. Şimdi gelelim hedef kitleye. Sen 50 yaş üstüne araba yaparken sportif bir araba tasarlayamazsın. 20 yaşındaki bir insan Volvo'nun güvenliğiyle ilgilenmez. Bu yüzden Volvo!nun official fotolarında kırmızı renkte bir araba seçtiğini görmek çok zordur. Ya da Mercedes'in de spor arabası vardır ama spor araba deyince de Bmw'dir. Bu Mercedes'in daha kötü motoru olmasından mı? Hayır. Evet diyenler çıkacaktır ama inanın bana hayır. Sportiflik dinamiklik demektir. Deli kan demektir. Coşkudur. Mercedes sessiz bir arabadır. Ne demiştik minimal ve netse sessizdir. Agresif hiç değildir. Bmw keskin hatları, köpek balığı formuyla müthiş agresif bir arabadır ve bu da tam olarak deli kanı yansıtır. O yüzden 50 yaşına geldiğinizde Mercedes sevebilirsiniz genç Bmw fanatikleri :) sonuç olarak tasarımcılar bir hedef kitle belirler ve o kitlenin sevdiği kategoride tasarım yapmaya çalışır. Yemek takımlarının zarif olması belki de kadınlara hitap etmesinden kaynaklıdır. Sonuç olarak ülkemizde kadınlar tarafından satın alınan objeler bunlar. Yeterince açıklayıcı olmuştur umarım.

Tasarımda İşlev ve Sanat Ayrımı

Şimdi gelelim çay bardağının neden yanlış olduğuna.. devasa çay bardağı heykeli sanat bile değildir. İşlevi gündem yaratıp konuşulmak olsa bile ne sanattır ne de tasarım. Devasa olduğu için artık çay bardağı da değildir. Çünkü çay içme işlevini yerine getiremez. Sanat değildir çünkü heykeltıraş bu heykeli yaparken esinlenmemiştir. Esinlenmek nedir? Esinlenmek bir yerde gördüğün bir çizginin, bir rengin, sesin veya herhangi bir dış etkinin yapmakta olduğun eyleme sağladığı katkı payıdır. Her şeyi tek tek tanımlamak önemli bunun önemini bir sonraki yazıda konuşuruz gençler. Şimdi dönelim konumuza heykeltıraş heykel yapma eylemine etki eden bir dış etkene maruz kalmamıştır.

Ne demek bu? Çay bardağını olduğu gibi kopyalayıp koymuştur. Çay bardağının ince bel çizgisini alıp yukarı doğru genişleyen, genişlerken de çay bardağına benzemeyen bir şey yapsaydı ve biz bunu gördüğümüzde çay bardağına, vazoya veya başka bir şeye benzetseydik o zaman o bir heykel olarak doğru olurdu. Çünkü sanatın işlevi insana farklı bakış açıları, düşünme kapıları aralamaktır. Rönesanstaki veya eski yazıtlardaki heykelleri düşünürsek insan formuyla bize bir hikaye sunmuşlardır. Çünkü anlatacak şeyleri vardır ve sanat yapmışlardır. Gelelim çay bardağına; anlatılmak istenen nedir? Siz baktığınızda farklı bir şey düşünebiliyor musunuz? Elinde çay bardağı tutan bir adam veya çay saatinde birkaç insanın bir arada olduğu bir heykel kompozisyonunda ne düşünürdünüz? Çayın önemini sadece çay bardağıyla vurgulayacaksa sanatçı, uğraşmasına gerek yoktur. Çünkü hepimizin evinde çay bardağı var. Buna biz kitsch ürün diyoruz. kitsch ürün yazınca bir dünya şey çıkıyor zaten. Amacım anlam bilimi açısından incelemek.

Philippe Starck ve İşlevin Yeni Tanımı

Yukarıda formların da işlevi olabileceğinden bahsetmiştik. Şimdi gelelim o her tasarımcının bildiği çoğu tasarımcının evinde bulunan Agassi markalı Philippe Starck tasarımı olan limon sıkacağına. Uzun bacakları, limonu döndürerek suyunu sıkmamızı sağlayan elips şeklindeki tırtıklı kafasıyla tam bir örümceğe benzer. Kitsch ürün diyemeyiz çünkü bacakları örümcek gibi kısa ve yatayda uzayan eklemlere sahip değildir.

Limon sıkma işlevini yerine getirebiliyor mu? Evet o zaman bir limon sıkacağı diyebiliriz. O zaman insanlar neden bu limon sıkacağını mutfaklarında değil de kütüphanelerinde saklıyorlar? Her zaman çok konuşuldu. Kimleri işlevi yerine getiremiyor limon sıkarken bacaklarından süzülüyor her yer limon oluyor dedi kimleri çok estetik bir ürün dedi... Tasarımcıya sorduğumuzdaysa ilginç bir cevap geldi. "Ben bu ürünü limon sıksın diye tasarlamadım. Sohbet konusu açsın diye tasarladım." Burası çok önemli. Şimdi amacım lümpen entellektüellerin aldıkları her ürünü hava atıp duygusal açlıklarını gidermek için kullandıkları "Aa ama onun hikayesi vaaar.." cümlesini size kurmak değil. Amacım gerçekten bu mesleğin bir parçası olan form işlevini konuşmak. Şimdi Philippe Starck'ın ünlü olmasının nedeni tam olarak bu. Tasarımlarının formlarına işlev katabilmesi. Bu limon sıkacağı elegant, lüks, dişi ve asi görünüyor. Kalıplara sığmıyor, kimsenin beklentisini karşılamak zorunda olmadığını söylüyor ama sürekli de adından bahsettiriyor. İşin güzel yanı da tek bir işlevi var. Sohbet konusu açmak. O yüzden insanlar kütüphanelerine koyuyorlar üstelik bunu yapmalarını kimse söylememişken kendi kendilerine yapıyorlar. Philippe Starck yıllar sonra bunu söylediğinde endüstriyel tasarım felsefesine ilginç bir bakış açısı kazandırsa da keşfettiği şey yıllar önce işlevini yerine getirip kütüphanelerde yerini alıyor. E o zaman teşekkürler bize sohbet konusu verdiğin için Philippe Starck.